Bertrand Russell
2 lutego 2020 roku minęła 50 lat od śmierci
Lorda Bertranda Russella, jednego z najwybitniejszych filozofów XX wieku,
krytyka i działacza społecznego, autora kilkudziesięciu dzieł w dziedzinie matematyki
i logiki, filozofii społecznej, teorii wychowania – wielkiego i śmiałego
nowatora, wolnego myśliciela.
Portrety z pamięci i Wartość wolnej myśli |
Jego dzieła dały początek kilku potężnym
nurtom w filozofii, logice i matematyce, zaś jego styl analizy filozoficznej
pozostawił niezatarte piętno na całej dzisiejszej filozofii angielskojęzycznej.
Z pism Russella czerpały inspirację takie formacje intelektualne jak Koło
Wiedeńskie i Oksfordzka filozofia języka. Znaczny wpływ dzieła Russella odegrały
również w kształtowaniu się polskiej myśli filozoficznej, zwłaszcza tzw.
lwowsko-warszawskiej szkoły filozofii i logiki. Wolna myśl Russella w sferze
religii i etyki była bliska również polskiemu wolnomyślicielowi, Tadeuszowi
Kotarbińskiemu. Inne aspekty jego filozofii wpłynęły silnie w szczególności na
myśl Leona Chwistka, Stanisława Ignacego Witkiewicza, Alfreda Tarskiego i
Stanisława Leśniewskiego. W istocie cały nurt szeroko rozumianej filozofii
analitycznej na wiele sposobów znajduje swoje korzenie w pismach Russella, a
jego liczne książki są w wielu krajach nadal wydawane i czytane – nie tylko w
codziennej pracy naukowej i nauczycielskiej filozofów, ale także przez szeroką
publiczność.
Russell bowiem, choć był przede
wszystkim filozofem zajmującym się podstawami matematyki i w tej dziedzinie uzyskał
najpoważniejsze wyniki, nie ograniczał pola swych zainteresowań do zagadnień
ścisłej filozofii i wypowiadał się na różnorodne tematy pozafilozoficzne. Pisał
o planach reform społecznych, o wychowaniu i edukacji, o małżeństwie i
szczęściu, o polityce i historii. Pisał także o religii i wielu innych
zagadnieniach. We wszystkich swych pracach demonstrował niezwykle rzadką u
filozofów, szeroko podziwianą biegłość pióra i błyskotliwość stylu.
Bertrand Arthur William Russell
urodził się 18 maja 1872 roku w miejscowości Trelleck w hrabstwie Gwent w
Walii. Jego rodzice zmarli, gdy Bertrand był jeszcze małym dzieckiem. Był
wychowywany przez swoją babkę, która zresztą pojawia się w niniejszych
szkicach. Babka Bertranda, wdowa po lordzie Johnie Russellu, który służył
dwukrotnie jako premier brytyjski (w latach 1846-1852 i 1865-1866) była
niezależnie myślącą, choć purytańską osobą i w podobnym duchu starała wychować
się wnuka. Atmosfera domu sprawiała, że młody Bertie bez przerwy stykał się
niemal wyłącznie z dorosłymi, wśród których było bardzo wielu wybitnych ludzi,
zaś pierwszy trwały kontakt z równieśnikami nawiązał dopiero w wieku lat
osiemnastu, w trakcie przygotowań do studiów w Trinity College w Cambridge
University.
Russell był wyjątkowo uzdolnionym
studentem i rychło po ukończeniu studiów został wybrany członkiem kolegium w
Cambridge. Jego pierwszą żoną została Alys Pearsall Smith. Pobyt w Niemczech w roku 1895 skłonił go do
napisania pracy German Social Democracy (1896),
która była pierwszą z kilkudziesięciu opublikowanych przezeń za życia książek.
W rok później została opublikowana jego rozprawa pt. Essay on the Foundations of Geometry, zaś w roku 1900 dzieło o
filozofii Leibniza.
Początkowo wyznawany przez
Russella idealistyczny pogląd na świat, ugruntowany pod wpływem Bradleya i
MacTaggarta, został odrzucony wskutek poważnych trudności teoretycznych, jakie
napotkał w swych badaniach nad podstawami matematyki, oraz dzięki spotkaniu z
George'm Edwardem Moore'em, zwolennikiem zdroworozsądkowych poglądów w filozofii.
Trudności w badaniach
filozoficznych Russell potrakował jako wyzwanie, któremu stawił czoła w wielkim
dziele The Principles of Mathematics
(1903), które uchodzi do tej pory za najważniejszą pracę Russella. W książce
tej uzyskał w zupełnie samodzielny i niezależny sposób wyniki zbieżne z
rezultatami wielkiego niemieckiego logika, Gottloba Fregego, który również
pracował nad podstawami matematyki. Według ówczesnych przekonań Russella,
matematyka była swego rodzaju logicznym rozwinięciem - dedukcją - bardziej
podstawowej dziedziny, logiki, natomiast właściwym przedmiotem dociekań
matematycznych miał być świat idealnych przedmiotów przypominających byty zwane
przez zawodowych filozofów (platońskimi) formami lub ideami.
W latach następnych Russell kontynuował
swą pracę nad podstawami matematyki i wraz ze swoim nauczycielem, Alfredem
North Whiteheadem napisał trzytomowe dzieło pt. Principia Mathematica (1910-1913). Obaj uczeni zawarli tam
propozycję języka symbolicznego logiki matematycznej oraz formalnego systemu,
który byłby zdolny reprezentować owe idealne przedmioty matematyczne zgodnie z
zasadami "prawdziwości matematycznej". Badania te jednak doprowadziły
do odkrycia paradoksu, który wynikał z przyjęcia pewnych, samooczywistych
zdawałoby się, założeń logicznych, tzw.
paradoksu klasy klas nie będących własnymi elementami. Kto zastanawia się na
codzień, czy klasa klas, które nie są własnymi elementami, jest własnym
elementem? Okazało się jednak, że zagadnienie to oraz odkrycie związanego z nim
paradoksu spowodowało – jak miał zawołać zdesperowany Frege po otrzymaniu listu
od Russella – że "arytmetyka zachwiała się w posadach".
Paradoks ten można wyrazić
następująco: istnieją klasy, które nie są własnymi elementami; na przykład
klasa ludzi nie jest własnym elementem, ponieważ nie jest człowiekiem, a
zbiorem - czyli klasą - ludzi. Podobnie klasa krzeseł: nie jest ona własnym
elementem, ponieważ nie jest krzesłem, lecz ich zbiorem. Ale istnieją także
klasy będące własnymi elementami, na przykład klasa klas, bo klasa klas też
jest klasą, tak samo jak klasa liczb też jest liczbą.
Właśnie Russell postanowił zadać
owo zupełnie proste pytanie: czy klasa klas nie będących własnym elementem,
jest własnym elementem? Okazało się jednak, że jakiejkolwiek odpowiedzi
udzielimy na to pytanie, uzyskamy sprzeczność. Gdy powiemy, że klasa klas nie
będących własnymi elementami jest własnym elementem, popadamy w sprzeczność,
ponieważ klasa będąca własnym elementem nie może być zarazem klasą nie będącą
własnym elementem. I odwrotnie, jeżeli powiemy, że klasa klas nie będących
własnymi elementami nie jest własnym elementem, odmówimy jej tym samym prawa do
należenia do klasy klas, które nie są własnymi elementami, ponieważ
przyjęliśmy, że nie jest ona własnym elementem.
Odkrycie tego paradoksu oraz
innych antynomii bardzo mocno wpłynęło na dalszy rozwój filozofii, w
szczególności zwróciło uwagę na zagadnienia teorii prawdy, teorii znaczenia i
teorii języka, a samego Russella stymulowało do wypracowania narzędzi
technicznych służących zapobieganiu niebezpieczeństwu popadania w takie
antynomie. Do takich wynalazków techniki filozoficznej, które przyniosły
Russellowi wielką sławę należała tak zwana teoria typów, która stała się
inspiracją dla późniejszych teorii o hierarchii języków (w naukach formalnych),
oraz teoria deskrypcji, dzięki której można było "pozbywać się"
terminów oznaczających rzekome byty metafizyczne. Ta ostatnia propozycja miała
związek z dosyć radykalną przemianą w poglądach filozoficznych Russella, która
nastąpiła między innymi pod wpływem lektury dzieł Alexiusa von Meinonga,
doprowadzającego platonizujące stanowisko do skrajności i przypisującego
swoiste istnienie takim – skądinąd uznawanym za zupełnie niemożliwe – bytom jak
kwadratowe koła, złote góry i doskonałe żony. Teoria deskrypcji miała na celu
wykazanie, że wszystkie wypowiedzi, w których takie terminy występują w
pozornie sensowny sposób, tak naprawdę nie mówią o tych właśnie rzeczach, ale w
istocie opowiadają o wszystkich przedmiotach w świecie i orzekają o nich
jednocześnie, że żaden z nich nie jest ani kwadratowy ani kolisty zarazem, ani
złoty ani górzysty, ani doskonały i zamężny.
Po szesnastu latach małżeństwa
Bertrand Russell odszedł od pierwszej żony i wszedł w nieformalny związek z
lady Ottoline Morrell. Wraz z tymi zmianami nastąpiły inne; niebawem Russell
spotkał swojego najzdolniejszego ucznia Ludwiga Wittgensteina, który rychło
prześcignął nauczyciela. Między innymi pod wpływem Wittgensteina przyjął
doktrynę atomizmu logicznego, głoszonego przez młodego wiedeńczyka w
ezoterycznym dziele Tractatus
Logico-Philosophicus (pierwsze wydanie angielskie, z przedmową Russella,
1922). Książka ta, dzięki rekomendacji Moore'a i Russella, została przyjęte
jako doktorat Wittgensteina w Cambridge. Ta niewielka książeczka uchodzi za
jedno z największych dzieł w historii filozofii dwudziestego wieku i odegrała
wielką rolę w powstaniu seminarium filozoficznego zwanego Kołem Wiedeńskim.
Bertrand Russell odziedziczył
prawo do tytułu hrabiego, ale z racji swoich niekonwencjonalnych, lewicujących
i radykalnych poglądów nie zgodził się go używać. Jego szerokie zainteresowania
sprawami polityki, kultywowane równolegle z pracą naukową, ujawniły się
szczególnie mocno podczas I wojny światowej, gdy rozpoczął aktywną działalność
pacyfistyczną, wskutek której został najpierw ukarany grzywną, a potem osadzony
w więzieniu.
Podczas dosyć komfortowej
odsiadki lord Russell napisał dwie książki i rozpoczął pisanie trzeciej. Jedna
z nich, Wprowadzenie do filozofii
matematyki[1], do dzisiejszego dnia należy do
najpopularniejszych podręczników filozofii formalnej. Innym skutkiem tej samej
działalności było usunięcie go z pozycji członka kolegium w bardzo
konserwatywnym podówczas Cambridge. Po zakończeniu wojny odrzucił zaproszenie
do powrotu do kolegium i oddał się działalności publicystycznej i
nauczycielskiej, oraz przez kilka prowadził wraz ze swoją drugą żoną, Dorą
Black, prywatną szkołę dla dzieci, w której stosowano nowoczesne i
nieortodoksyjne metody edukacji i wychowania pomysłu samego Russella.
W roku 1920 udał się do
rewolucyjnej Rosji, gdzie spotkał się z Włodzimierzem Iljiczem Leninem. Od
tamtego spotkania Russell wypowiadał się o Leninie rzadko, ale wyłącznie źle.
Następnie spędził rok jako nauczyciel w Chinach.
W chwili wybuchu II wojny
światowej Russell przebywał wraz z trzecią żoną, Patricią Spence, w Stanach
Zjednoczonych. W Ameryce Russell stał się powodem dużego skandalu, gdy jego
nominacja na profesora w jednym z uniwersytetów została cofnięta z powodu
oskarżenia o głoszenie niemoralnych poglądów przez matkę studentki
uczęszczającej na zupełnie inny uniwersytet. Sprawa ta przysporzyła Russellowi
sporo popularności, którą znacznie powiększył wielki sukces pisarski,
jakim było wydanie w Ameryce popularnie
napisanej i obszernej książki A History
of Western Philosophy (1945), stanowiącej do dzisiejszego dnia znakomitą i
błyskotliwą lekturą. Dzięki powodzeniu tej książki Russell uwolnił się
ostatecznie od swoich kłopotów finansowych. Po wojnie powrócił do Anglii i w
1949 roku został kawalerem Orderu Zasługi (Order of Merit), a w 1950 roku
otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury.
Po roku 1954, zwłaszcza po serii
prób z bronią wodorową na atolu Bikini, Russell oddał się wyłącznie
działalności politycznej mającej na celu zapobieżenie katastrofie nuklearnej. Z
powodu tego zaangażowania w roku 1961 został aresztowany – wraz ze swoją
czwartą żoną, Edith Finch – za udział w demonstracji na Whitehall w Londynie.
Lord Bertrand Russell zmarł 2
lutego 1970 roku w miejscowości Penryhndeudraeth, w hrabstwie Gwynedd, w Walii,
przeżywszy 98 lat.
Niektóre idee filozoficzne
Russella uległy sile czasu i krytyki. To naturalne. Któraż bowiem idea
filozoficzna potrafiła zachować po wsze czasy choćby pozory swojej prawdziwości
w nienaruszonym stanie? Wydaje się jednak, że myśli Russella mają nad
niejednymi tę przewagę, że do chwili obecnej zachowały swoją wagę oraz
niezaprzeczalne i trwałe inspiracyjne działanie.
Komentarze
Prześlij komentarz