Bertrand Russell



2 lutego 2020 roku minęła 50 lat od śmierci Lorda Bertranda Russella, jednego z najwybitniejszych filozofów XX wieku, krytyka i działacza społecznego, autora kilkudziesięciu dzieł w dziedzinie matematyki i logiki, filozofii społecznej, teorii wychowania – wielkiego i śmiałego nowatora, wolnego myśliciela.
Portrety z pamięci i Wartość wolnej myśli

 Jego dzieła dały początek kilku potężnym nurtom w filozofii, logice i matematyce, zaś jego styl analizy filozoficznej pozostawił niezatarte piętno na całej dzisiejszej filozofii angielskojęzycznej. Z pism Russella czerpały inspirację takie formacje intelektualne jak Koło Wiedeńskie i Oksfordzka filozofia języka. Znaczny wpływ dzieła Russella odegrały również w kształtowaniu się polskiej myśli filozoficznej, zwłaszcza tzw. lwowsko-warszawskiej szkoły filozofii i logiki. Wolna myśl Russella w sferze religii i etyki była bliska również polskiemu wolnomyślicielowi, Tadeuszowi Kotarbińskiemu. Inne aspekty jego filozofii wpłynęły silnie w szczególności na myśl Leona Chwistka, Stanisława Ignacego Witkiewicza, Alfreda Tarskiego i Stanisława Leśniewskiego. W istocie cały nurt szeroko rozumianej filozofii analitycznej na wiele sposobów znajduje swoje korzenie w pismach Russella, a jego liczne książki są w wielu krajach nadal wydawane i czytane – nie tylko w codziennej pracy naukowej i nauczycielskiej filozofów, ale także przez szeroką publiczność.
Russell bowiem, choć był przede wszystkim filozofem zajmującym się podstawami matematyki i w tej dziedzinie uzyskał najpoważniejsze wyniki, nie ograniczał pola swych zainteresowań do zagadnień ścisłej filozofii i wypowiadał się na różnorodne tematy pozafilozoficzne. Pisał o planach reform społecznych, o wychowaniu i edukacji, o małżeństwie i szczęściu, o polityce i historii. Pisał także o religii i wielu innych zagadnieniach. We wszystkich swych pracach demonstrował niezwykle rzadką u filozofów, szeroko podziwianą biegłość pióra i błyskotliwość stylu.
Bertrand Arthur William Russell urodził się 18 maja 1872 roku w miejscowości Trelleck w hrabstwie Gwent w Walii. Jego rodzice zmarli, gdy Bertrand był jeszcze małym dzieckiem. Był wychowywany przez swoją babkę, która zresztą pojawia się w niniejszych szkicach. Babka Bertranda, wdowa po lordzie Johnie Russellu, który służył dwukrotnie jako premier brytyjski (w latach 1846-1852 i 1865-1866) była niezależnie myślącą, choć purytańską osobą i w podobnym duchu starała wychować się wnuka. Atmosfera domu sprawiała, że młody Bertie bez przerwy stykał się niemal wyłącznie z dorosłymi, wśród których było bardzo wielu wybitnych ludzi, zaś pierwszy trwały kontakt z równieśnikami nawiązał dopiero w wieku lat osiemnastu, w trakcie przygotowań do studiów w Trinity College w Cambridge University.
Russell był wyjątkowo uzdolnionym studentem i rychło po ukończeniu studiów został wybrany członkiem kolegium w Cambridge. Jego pierwszą żoną została Alys Pearsall Smith. Pobyt w Niemczech w roku 1895 skłonił go do napisania pracy German Social Democracy (1896), która była pierwszą z kilkudziesięciu opublikowanych przezeń za życia książek. W rok później została opublikowana jego rozprawa pt. Essay on the Foundations of Geometry, zaś w roku 1900 dzieło o filozofii Leibniza.
Początkowo wyznawany przez Russella idealistyczny pogląd na świat, ugruntowany pod wpływem Bradleya i MacTaggarta, został odrzucony wskutek poważnych trudności teoretycznych, jakie napotkał w swych badaniach nad podstawami matematyki, oraz dzięki spotkaniu z George'm Edwardem Moore'em, zwolennikiem zdroworozsądkowych poglądów w filozofii.
Trudności w badaniach filozoficznych Russell potrakował jako wyzwanie, któremu stawił czoła w wielkim dziele The Principles of Mathematics (1903), które uchodzi do tej pory za najważniejszą pracę Russella. W książce tej uzyskał w zupełnie samodzielny i niezależny sposób wyniki zbieżne z rezultatami wielkiego niemieckiego logika, Gottloba Fregego, który również pracował nad podstawami matematyki. Według ówczesnych przekonań Russella, matematyka była swego rodzaju logicznym rozwinięciem - dedukcją - bardziej podstawowej dziedziny, logiki, natomiast właściwym przedmiotem dociekań matematycznych miał być świat idealnych przedmiotów przypominających byty zwane przez zawodowych filozofów (platońskimi) formami lub ideami.
W latach następnych Russell kontynuował swą pracę nad podstawami matematyki i wraz ze swoim nauczycielem, Alfredem North Whiteheadem napisał trzytomowe dzieło pt. Principia Mathematica (1910-1913). Obaj uczeni zawarli tam propozycję języka symbolicznego logiki matematycznej oraz formalnego systemu, który byłby zdolny reprezentować owe idealne przedmioty matematyczne zgodnie z zasadami "prawdziwości matematycznej". Badania te jednak doprowadziły do odkrycia paradoksu, który wynikał z przyjęcia pewnych, samooczywistych zdawałoby się, założeń logicznych,  tzw. paradoksu klasy klas nie będących własnymi elementami. Kto zastanawia się na codzień, czy klasa klas, które nie są własnymi elementami, jest własnym elementem? Okazało się jednak, że zagadnienie to oraz odkrycie związanego z nim paradoksu spowodowało – jak miał zawołać zdesperowany Frege po otrzymaniu listu od Russella – że "arytmetyka zachwiała się w posadach".
Paradoks ten można wyrazić następująco: istnieją klasy, które nie są własnymi elementami; na przykład klasa ludzi nie jest własnym elementem, ponieważ nie jest człowiekiem, a zbiorem - czyli klasą - ludzi. Podobnie klasa krzeseł: nie jest ona własnym elementem, ponieważ nie jest krzesłem, lecz ich zbiorem. Ale istnieją także klasy będące własnymi elementami, na przykład klasa klas, bo klasa klas też jest klasą, tak samo jak klasa liczb też jest liczbą.
Właśnie Russell postanowił zadać owo zupełnie proste pytanie: czy klasa klas nie będących własnym elementem, jest własnym elementem? Okazało się jednak, że jakiejkolwiek odpowiedzi udzielimy na to pytanie, uzyskamy sprzeczność. Gdy powiemy, że klasa klas nie będących własnymi elementami jest własnym elementem, popadamy w sprzeczność, ponieważ klasa będąca własnym elementem nie może być zarazem klasą nie będącą własnym elementem. I odwrotnie, jeżeli powiemy, że klasa klas nie będących własnymi elementami nie jest własnym elementem, odmówimy jej tym samym prawa do należenia do klasy klas, które nie są własnymi elementami, ponieważ przyjęliśmy, że nie jest ona własnym elementem.
Odkrycie tego paradoksu oraz innych antynomii bardzo mocno wpłynęło na dalszy rozwój filozofii, w szczególności zwróciło uwagę na zagadnienia teorii prawdy, teorii znaczenia i teorii języka, a samego Russella stymulowało do wypracowania narzędzi technicznych służących zapobieganiu niebezpieczeństwu popadania w takie antynomie. Do takich wynalazków techniki filozoficznej, które przyniosły Russellowi wielką sławę należała tak zwana teoria typów, która stała się inspiracją dla późniejszych teorii o hierarchii języków (w naukach formalnych), oraz teoria deskrypcji, dzięki której można było "pozbywać się" terminów oznaczających rzekome byty metafizyczne. Ta ostatnia propozycja miała związek z dosyć radykalną przemianą w poglądach filozoficznych Russella, która nastąpiła między innymi pod wpływem lektury dzieł Alexiusa von Meinonga, doprowadzającego platonizujące stanowisko do skrajności i przypisującego swoiste istnienie takim – skądinąd uznawanym za zupełnie niemożliwe – bytom jak kwadratowe koła, złote góry i doskonałe żony. Teoria deskrypcji miała na celu wykazanie, że wszystkie wypowiedzi, w których takie terminy występują w pozornie sensowny sposób, tak naprawdę nie mówią o tych właśnie rzeczach, ale w istocie opowiadają o wszystkich przedmiotach w świecie i orzekają o nich jednocześnie, że żaden z nich nie jest ani kwadratowy ani kolisty zarazem, ani złoty ani górzysty, ani doskonały i zamężny.
Po szesnastu latach małżeństwa Bertrand Russell odszedł od pierwszej żony i wszedł w nieformalny związek z lady Ottoline Morrell. Wraz z tymi zmianami nastąpiły inne; niebawem Russell spotkał swojego najzdolniejszego ucznia Ludwiga Wittgensteina, który rychło prześcignął nauczyciela. Między innymi pod wpływem Wittgensteina przyjął doktrynę atomizmu logicznego, głoszonego przez młodego wiedeńczyka w ezoterycznym dziele Tractatus Logico-Philosophicus (pierwsze wydanie angielskie, z przedmową Russella, 1922). Książka ta, dzięki rekomendacji Moore'a i Russella, została przyjęte jako doktorat Wittgensteina w Cambridge. Ta niewielka książeczka uchodzi za jedno z największych dzieł w historii filozofii dwudziestego wieku i odegrała wielką rolę w powstaniu seminarium filozoficznego zwanego Kołem Wiedeńskim.
Bertrand Russell odziedziczył prawo do tytułu hrabiego, ale z racji swoich niekonwencjonalnych, lewicujących i radykalnych poglądów nie zgodził się go używać. Jego szerokie zainteresowania sprawami polityki, kultywowane równolegle z pracą naukową, ujawniły się szczególnie mocno podczas I wojny światowej, gdy rozpoczął aktywną działalność pacyfistyczną, wskutek której został najpierw ukarany grzywną, a potem osadzony w więzieniu.
Podczas dosyć komfortowej odsiadki lord Russell napisał dwie książki i rozpoczął pisanie trzeciej. Jedna z nich, Wprowadzenie do filozofii matematyki[1], do dzisiejszego dnia należy do najpopularniejszych podręczników filozofii formalnej. Innym skutkiem tej samej działalności było usunięcie go z pozycji członka kolegium w bardzo konserwatywnym podówczas Cambridge. Po zakończeniu wojny odrzucił zaproszenie do powrotu do kolegium i oddał się działalności publicystycznej i nauczycielskiej, oraz przez kilka prowadził wraz ze swoją drugą żoną, Dorą Black, prywatną szkołę dla dzieci, w której stosowano nowoczesne i nieortodoksyjne metody edukacji i wychowania pomysłu samego Russella.
W roku 1920 udał się do rewolucyjnej Rosji, gdzie spotkał się z Włodzimierzem Iljiczem Leninem. Od tamtego spotkania Russell wypowiadał się o Leninie rzadko, ale wyłącznie źle. Następnie spędził rok jako nauczyciel w Chinach.
W chwili wybuchu II wojny światowej Russell przebywał wraz z trzecią żoną, Patricią Spence, w Stanach Zjednoczonych. W Ameryce Russell stał się powodem dużego skandalu, gdy jego nominacja na profesora w jednym z uniwersytetów została cofnięta z powodu oskarżenia o głoszenie niemoralnych poglądów przez matkę studentki uczęszczającej na zupełnie inny uniwersytet. Sprawa ta przysporzyła Russellowi sporo popularności, którą znacznie powiększył wielki sukces pisarski, jakim  było wydanie w Ameryce popularnie napisanej i obszernej książki A History of Western Philosophy (1945), stanowiącej do dzisiejszego dnia znakomitą i błyskotliwą lekturą. Dzięki powodzeniu tej książki Russell uwolnił się ostatecznie od swoich kłopotów finansowych. Po wojnie powrócił do Anglii i w 1949 roku został kawalerem Orderu Zasługi (Order of Merit), a w 1950 roku otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury.
Po roku 1954, zwłaszcza po serii prób z bronią wodorową na atolu Bikini, Russell oddał się wyłącznie działalności politycznej mającej na celu zapobieżenie katastrofie nuklearnej. Z powodu tego zaangażowania w roku 1961 został aresztowany – wraz ze swoją czwartą żoną, Edith Finch – za udział w demonstracji na Whitehall w Londynie.
Lord Bertrand Russell zmarł 2 lutego 1970 roku w miejscowości Penryhndeudraeth, w hrabstwie Gwynedd, w Walii, przeżywszy 98 lat.
Niektóre idee filozoficzne Russella uległy sile czasu i krytyki. To naturalne. Któraż bowiem idea filozoficzna potrafiła zachować po wsze czasy choćby pozory swojej prawdziwości w nienaruszonym stanie? Wydaje się jednak, że myśli Russella mają nad niejednymi tę przewagę, że do chwili obecnej zachowały swoją wagę oraz niezaprzeczalne i trwałe inspiracyjne działanie.



[1]Wydanie polskie, w przekładzie Czesława Znamierowskiego, PWN 1958.

Komentarze

Popularne posty z tego bloga

Hayek, prawo i polityka

Politics and Recognition. Towards a New Political Aesthetics

Kościół katolicki wobec nowoczesności